Büyük Menderes Havzası Peyzaj Atlası

Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü

ÖZET

Ülkemizin 2000 yılında taraf olduğu ve 10 Haziran 2003 tarih ve 4881 No.lu yasayla onaylanan Avrupa Peyzaj Sözleşmesi (APS) gereğince, farklı sektörlere ait yapılan planların ve mekânsal planların, peyzaj planlama süreçleri ile bütünleştirilmesi ulusal bir sorumluluk haline gelmiştir. Bu bağlamda, ulusal peyzaj politikalarının oluşturulması ile ulusal peyzaj strateji ve eylem planlarının hazırlanması gerekmektedir. Bunun için, peyzajın çoklu işlevselliğini sağlayacak, sürdürülebilir peyzaj yönetim seçenekleri ve arazi kullanım politikalarının geliştirilmesini destekleyecek yeni yaklaşımlara ihtiyaç duyulmaktadır. Özellikle alan kullanımı ile alan yönetimi arasındaki fonksiyonel ilişkinin (sebep-sonuç) iyi anlaşılmasına ihtiyaç duyulmaktadır. Ekosistem servisleri ve peyzaj karakteri analizi farklı ancak birbirleriyle ilişkili kavramlardır. Birincisi, doğal çevrenin işleyişini değerlendirmeyi amaçlarken, ikincisi ise algı ve tercih üzerine odaklanır. İki yaklaşımın birleştirilmesi, karar alma ve planlama süreci için ihtiyaç duyulan yeni yaklaşım olarak bu proje kapsamında geliştirilmiştir.

Peyzaj Karakteri Analizi (PKA) sürecini iyileştirmek için peyzaj birimleri ve tipleri ile ekosistem hizmetleri ilişkilendirilmiştir. Bu çerçevede çalışmaya dahil edilen modeller ile bağlantılı temel ekosistem servisleri: Karbon (her peyzaj birimi için): Toprak Organik Karbonu (TOK) + Biokütle (toprak üstü + toprak altı biokütlesi) + Ölü Organik Madde (döküntü + ölü gövde), Su-Hidroloji modellemesi, erozyonun sonucu olarak Toprak Kaybı, ekosistem fonksiyonu ve üretkenliğinin bir indikatörü olarak Net Birincil Üretim (g C m-2 y-1) (NBÜ), Biyoçeşitlilik Değerlendirmesi, kültürel ve görsel peyzaj analizidir. Böylece peyzaj karakter analizi sürecini geliştirmek için ekosistem servisleri peyzaj karakter tiplerine dahil edilmiştir.

Proje: i) etüt-envanter-peyzaj veri tabanı oluşturulması; ii) peyzaj analizleri, göstergeleri ile peyzaj karakter değerlendirmesi; iii) sektörel peyzaj rehberleri, peyzaj atlası ve peyzaj bilgi sisteminin oluşturulması olmak üzere 3 temel aşamadan oluşmaktadır.

Büyük Menderes Havzası Peyzaj Atlası; Havza, althavza, mikrohavza ve peyzaj birimleri ölçeğinde peyzaj karakter değerlendirmesinin ekosistem servisleri ile entegre edilmesi, peyzaj bilgi sisteminin kurulması, hem mekânsal planlama çalışmalarında, hem de koruma ve kullanmaya yönelik alan kullanım kararlarının alınmasında, doğa koruma stratejilerinin belirlenmesinde yönlendirici olmaktadır. Sürdürülebilirlik açısından ekosistem servislerinin konumsal dağılımını ortaya koymak ve peyzaj yönetimi ile korunmasında ekosistem servislerindeki değişimlerin anlaşılması (özellikle karbon ve su bileşenleri) ve dengelenmesi projenin özgün bir parçası olmuştur. Proje kapsamında mevcut veriler, yüksek yersel çözünürlü uzaktan algılanmış veriler ve arazi çalışmaları sonucunda alanın doğal ve kültürel peyzaj envanteri hazırlanarak, bu veriler doğrultusunda peyzaj karakter tipleri bazında ekosistem servisleri açısından peyzaj fonksiyon analizleri, peyzaj etki-değişim ve baskı analizleri, peyzaj göstergeleri oluşturulmuştur.

Peyzaj etki-baskı ve değişim analizlerinden iklim değişikliği sonucu oluşabilecek yerel düzeydeki yağış azalması ve sıcaklık artışları konumsal dağılımları ayrıntılı olarak haritalanarak özellikle arazi bozunumunun en temel göstergelerinden olan erozyon, hidroloji ve net birincil üretim üzerindeki olumsuzluklar ortaya konmuştur. Böylece bölgesel kuraklık eylem planlarında yerel karar vericilerin ve farklı sektörlerin bu sonuçlardan altlık olarak yararlanabilme olanakları bulunmaktadır.

Proje kapsamında peyzaj fonksiyon analizleri, peyzaj göstergeleri ve peyzaj etki, değişim ve baskı analizi sonucunda elde edilen bulgular “Peyzaj Kalitesi” ve “Peyzaj Kalite Hedefleri” başlıkları altında değerlendirilerek mevcut peyzaj kalitesi ortaya konulmuştur.

Mekansal Uyum-Uyumsuzluk ve Çelişki Alanları başlığı kapsamında peyzaj analizleri sonucunda elde edilen sonuçlar çevre düzeni planları ile karşılaştırılarak bu planlarda alınan kararların çevresel hassasiyetler açısından değerlendirmesi yapılmıştır. Böylece mekansal uyum-uyumsuzluk içeren alanlar için mikrohavzalar düzeyinde öneriler geliştirilmiştir. Mevcut çevre düzeni planlarına ilişkin değerlendirmeler Büyük Menderes Havzası Peyzaj Atlası projesi kapsamında üretilen peyzaj kalite haritalarının Stratejik Çevresel Etki Değerlendirmesi yaklaşımıyla alınan kararlarla uyumu ya da çelişkilerinin sorgulanmasıyla geliştirilmiştir. Koruma-orman, tarım, kentleşme, turizm ve sanayi sektörleri için mikrohavzalar bazında peyzaj kalite hedefleri tanımlanarak, sektörlere ilişkin ekolojik hassasiyetler ve sektörel peyzaj rehberleri peyzaj fonksiyon analizleri sonucu üretilen veriler doğrultusunda belirlenmiştir. Peyzaj atlasının amaçlarına ulaşmak için hedefler Aydın ve Ankara illerinde yapılan toplantılarda sorumlu kuruluşlarla birlikte tanımlanmış; kamu, özel sektör, sivil toplum kuruluşları ve bilim kuruluşlarının eşgüdümlü ve katılımcı bir yaklaşımla hareket etmesi sağlanmıştır.

Projenin önemli bir aşaması ise havzanın mevcut durumu ile havzaya yönelik analiz ve sentez aşamalarında üretilen sonuçlara tesis edilen Peyzaj Bilgi Sistemi aracılığı ile ayrıntılı bir şekilde erişim sağlanmasıdır.

Sonuç olarak; Büyük Menderes Havzası Peyzaj Atlası peyzaj birimi, mikrohavza, alt havza, il ve havza düzeyinde üretilen veriler ile farklı ölçeklerdeki mekânsal plan kararlarının (özellikle çevre düzeni ve nazım imar planları) alınmasında, peyzaj kalitesinin korunması ve geliştirilmesinde önemli role sahip olacaktır. Bu çerçevede öncelikli olarak Tarım ve Orman Bakanlığı, Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı, merkez ve taşra teşkilatları ile yerelde Valilikler, Kaymakamlıklar, Büyükşehir Belediyeleri ve Belediyeler bu kapsamda üretilen verilerin temel kullanıcıları olarak değerlendirilmektedir. Büyük Menderes Havzası Peyzaj Atlasının çıktıları, çevre ve doğanın korunmasını, ekosistem bütünlüğünü ve rasyonel arazi kullanımını hedefleyen amaçların ekonomik kararlarla ekolojik kararları aynı çerçevede göz önünde bulundurmayı ve arazi kullanım kararlarını yönlendirmeyi amaçlayan standartta güncel ve güvenilir bir veri altlığıdır. Öngörülen iklim değişikliğinin indikatörü niteliğindeki en önemli ekosistem bileşenlerinden birisi olan vejetasyonun Net Birincil Üretim miktarı ile toprak üstü ve altı biyo-kütle karbon değerleri gibi kritik öneme sahip veri analizlerinin de eklenmesiyle hazırlanan peyzaj atlası, havza peyzajının yönetimi ile ilgili kurum ve kuruluşların ihtiyaç duyduğu detaylı ve güncel verileri sunmaktadır.